من هدى القرآن (کتاب)

مؤلف تفسیر «من هدى القرآن» عالم جلیل القدر استاد سید محمد تقى مدرسى فرزند سید محمد کاظم حسینى خراسانى مدرس حائرى از اندیشمندان و محققان و نویسندگان شیعه عصر حاضر است.

معرفى اجمالی تفسیر

این کتاب به زبان عربى داراى ۱۸ مجلد و تفسیرى کامل، و شامل همه آیات قرآن است که به روش تحلیلى و تربیتى تألیف یافته، در آن به مسائل اجتماعى تأکید شده، و مفسر به نیازها و پرسشهاى جدید عصر توجه داشته و به گونه‌اى به مناسبت تفسیر آیات مطرح ساخته است. مؤلف در مقدمه خود مى‌گوید: «در این تفسیر بر تفکر و تدبر مستقیم در آیات، تکیه ورزیدیم یعنى همان روش دریافت و فهم مستقیم از آیات و بازگشت به خود قرآن، طبق روشى که پیامبر (ص) و ائمه (ع) به ما آموزش داده‌اند که همان تفسیر قرآن بوسیله خود قرآن مى‌باشد. تفسیر من الهاماتى است که از این تدبر دریافت داشته‌ام. و در آن کوشش خواهم کرد که واقعیتهاى خارجى را به آیات قرآن ارتباط دهم، که هدف از تفسیر قرآن همین است. زیرا قرآن همچون خورشید فروزنده‌اى است که هر روز با تابش تازه بر جهانى نو، نورافشانى مى‌کند.»

در ادامه مفسر محترم مى‌نویسد: «مدعى آن نیستم که در این جا معانى سخن خدا را به صورت کامل بیان خواهم کرد، بلکه در آن مى‌کوشم، که تنها، بینشها و بصیرت‌هایى را که شخصا در ضمن تدبر در قرآن بدانها دست یافته‌ام، بر روى کاغذ بیاورم.»

از برجستگیهاى این تفسیر می توان به این موارد اشاره نمود:

۱- در کیفیت تألیف آن روش خاص و ابتکارى دیده مى‌شود. مطالب بسیار ساده و دلنشین در عین حال، منظم و منضبط است. عربى آن نیز روان، امروزى و قابل فهم براى همه عربى دانان (چه حوزوى و چه غیر آن).

۲- سعى شده مطالب تفسیرى دیگران، تکرار نشود و آراء و اقوال مفسرین را بیان نمى‌دارد.

۳- از روش تحلیل نفسى و کاوش روانى در ابراز جنبه‌هاى تربیتى قرآن، بهره برده است.

۴- سعى در ایجاد پیوند محکم میان آیات قرآنى و واقعیت موجود و اوضاع فرهنگى و اجتماعى و سیاسى امت اسلامى معاصر دارد. و تأکید مکرر بر مسئولیت انسان در برابر اعمال خویش و دعوت بر پذیرش مسئولیت وى دارد. و به این وسیله سعى در مطرح کردن دردهاى فردى و اجتماعى انسان امروز و معالجه قرآنى آنان را دارد.

مراحل تدوین تفسیر

مفسر محترم در مقدمه خود یادآور مى‌شود که: ثبت این تفسیر در دو مرحله انجام گرفته است.

الف) از آغاز قرآن تا سوره نحل، تفسیر را با دست خود مى‌نوشتم، بدین‌گونه که به مسجد یا جایگاه آرامبخشى پناه مى‌بردم و همراه با خود قرآن و قلم و کاغذ مى‌بردم، به تلاوت دسته‌اى از آیات وابسته به یکدیگر و تدبر در معانى و مفاهیم آنها مى‌پرداختم، ابتدا خلاصه افکار آشکار شده را ثبت مى‌کردم، و بعد از آن به تدبر در آیه مى‌پرداختم و تأملات خویش را با تفصیل بیشتر به نگارش درمى‌آوردم. در این بخش روش موجز نویسى را برگزیده بودم.

ب) پس از سه سال احساس کردم که باید در کار تسریع دهم، و روش تدریس را در تفسیر پیش گرفتم که بر نوار ثبت مى‌شد و سپس به صورت نوشته درمى‌آمد، و تغییراتى در آن مى‌دادم و از سوره نحل تا آخر قرآن بر این منوال بود. (حاصل کار حدود ۵۰۰ نوار کاست در تفسیر قرآن شده است.)

تفاوتها بین این دو نیمه آشکار است، در نیمه اول، بنابر فشردگى کلمات و ایجاز بود و در نیمه دوم بر شرح و تفصیل بیشتر. ایشان ضمن نکاتى در مقدمه ۵ صفحه‌اى خود یادآور مى‌شوند که:

۱- قرآن بطونى دارد و ادعا ندارم که حتى به بطن اول هم، دست پیدا کرده باشم.

۲- روش تدبر در آیات پیش از رجوع به تفاسیر بوده است، و بندرت به آنها مراجعه کرده‌ام.

۳- پس از اتمام تفسیر، به بعضى از برادران پیشنهاد کردم که معانى مفردات قرآن را از تفسیر مجمع البیان (که آن را در میان تفسیرهاى معتبر، کاملترین آنها مى‌دانم.) استخراج کنند و چنین کردند و این معانى را به صورت منظم پیش از تفسیر، آورده‌ام تا فایده، کاملتر شود .

۴- مصحف شناخته شده در جهان اسلام را ملاک قرار دادم.

روش کلى مفسر در تفسیر

این تفسیر بر تبیین مفاهیم آیات و بیان مقاصد و اهداف والاى آن و درمان موفق و مفید دردهاى جامعه متکى است. مطالب به طور دسته‌بندى ارائه شده و کمتر به بحثهاى فنى و آکادمیک تفاسیر سنتى گرایش پیدا کرده است. بدین جهت بحثى از اسباب نزول، قراءات، و اعراب کلمات، مطرح نشده است. بلکه هدف او حتى در ذکر برخى روایات، بیان آیات و تبیین روش تربیتى و اخلاقى قرآن براى فهم آن است. روش کلى ایشان در ابتداى سور با ذکر نام و فضیلت سوره‌ها آغاز مى‌گردد که با نقل روایاتى از تفاسیر روایى مانند عیاشى و... همراه است. تحت عنوان «زمینه کلى سوره» مباحثى را که در آن به آنها پرداخته مى‌شود بازگو مى‌نماید.

شیوه طرح مطالب و ورود به تفسیر این‌گونه است که نخست مجموعه‌اى از آیات را ذکر مى‌کند، آن‌گاه معانى واژه‌ها (که از مجمع البیان اتخاذ شده است.) را به ردیف ۱، ۲، ۳... بیان مى‌دارد. آن‌گاه پس از شرح پیام کل آن مجموعه تحت عنوان «رهنمودهایى از آیات» قسمت به قسمت، با ردیفهاى ۱، ۲ و ۳... و تیتربندى مطالب، جملات آیات را توضیح مى‌دهد.

هر قسمت از آیات به موضوعى اختصاص یافته و عنوان‌گذارى شده است. به جنبه‌هاى تدبرى و تعقلى تفسیر تکیه داشته و آن را از خود آیات استنباط کرده است و به سراغ اقوال دور از ذهن و احتمالات بعید نرفته یا کمتر رفته است. در آخر تفسیر هر فراز از آیات، سعى در نتیجه‌گیرى کلى، همگام با عصر جدید دارد، مانند ج ۱ ص ۱۷۵ به بعد، آیه ۷۳ سوره بقره، داستان گاو.

در نقل داستانها و قصص قرآنى به نکات مستفاد از خود قرآن اکتفا گردیده و به نقل تاریخ و قصه نپرداخته است و قهرا از نقل روایات اسرائیلى شایع، احتراز جسته است. مانند جلد ۱ ص ۱۵۶ ذیل آیه ۴۹ سوره بقره.

در مباحث و آیات فقهى، به شکل مختصر، متعرض احکام مستنبط از آیات مى‌شود و بیش از آیات، احکام را تفصیل نمى‌دهد، به بیان نظر شیعه امامیه در احکام، کفایت مى‌کند، بدون تعصب یا تعرض به مذاهب دیگر، به عنوان نمونه در بحث آیه ۶ سوره مائده، وضو را مطرح و با بیانى ساده و شیوا، شیوه وضو گرفتن و شستن دستها از بالا به پایین را تبیین و اثبات مى‌نماید. ج ۲ ص ۳۰۷. در این میان به فلسفه احکام و مسائل امروزى رایج در آن حکم نیز اشاراتى دارد، مانند ج ۱ ص ۳۰۴ ذیل آیه ۱۷۸ بقره و یا آیه ۱۸۳ سوره بقره در فلسفه روزه.

با خط مشى اتخاذ شده، به طور طبیعى سؤالات، و شبهات در این زمان را طرح نموده، پاسخ مى‌دهند، مانند بحث هدفها و احکام جنگ در اسلام ذیل آیات ۱۹۰ به بعد سوره بقره و یا مطرح نمودن شفاعت و مفهوم آن در قرآن ذیل آیه ۶۴ سوره نساء در جلد دوم. و بطور کلى روش پرسش و پاسخ را در طرح مطالب خود پى‌گیرى مى‌کند، مانند ج ۱ ص ۱۴۰ ذیل آیه ۳۶ سوره بقره.

زبانى اخلاقى و موعظه‌اى دارد، مانند ج ۱ ص ۱۴۸- ۱۴۹ ذیل آیه ۴۵ سوره بقره.

در نقل روایات بقدر ضرورت اکتفا شده و از آنچه مایه سرگردانى خواننده است، پرهیز گردیده است، گاهى نیز در لابلاى مطالب، به شرح برخى احادیث مى‌پردازد، مانند ج ۱ ص ۱۸۷ ذیل آیه ۴۶ سوره بقره. در بحثهاى کلامى نیز دیدگاهى شیعى دارد و به اختصار مسائل را مطرح مى‌نماید.

مقدمه‌اى در بحثهاى علوم قرآنى

مفسر محترم بعد از مقدمه‌اى پنج صفحه‌اى، که روش خود را در آن توضیح مى‌دهد، مقدمه‌اى ۶۰ صفحه‌اى دارند که مباحثى نه از سنخ مباحث قدیم علوم قرآنى، در آن مطرح مى‌نمایند. این مقدمه در سه فصل پى‌ریزى شده است.

فصل اول: درباره اینکه، قرآن چیست؟ از دید خود قرآن، از دید سنت، و چرا مردم را به آن دعوت مى‌کنیم؟

فصل دوم: مجموعه‌اى از بحثهاى قرآنى که از کتاب «بحوث فى القرآن الحکیم» نویسنده، اقتباس شده است، مانند ضرورت تدبر در قرآن، تفسیر به رأى، قرآن و تزکیه و تعلیم، قرآن و ظاهر و باطن، قرآن و محکم و متشابه، معناى حروف هفتگانه در قرآن و چگونگى اثبات معانى قرآن، بحث شده است.

فصل سوم: بحثهایى شامل، تدبر و صفات نفسانى، تدبر و صفات عقلى، تدبر و سیاق قرآنى از جهت شیوه بیان و نقش آن در فهم قرآن، کیفیت پیوستگى و ارتباط قرآن با واقعیت، و اینکه چگونه مى‌توان قرآن را مورد تطبیق بر واقعیتها، قرار داد، و خلاصه‌اى از کیفیت الهام گرفتن از قرآن (کیفیت تدبر در قرآن)، که شالوده تفسیر نیز بر این مبنا استوار مى‌باشد.

ترجمه فارسى تفسیر

ترجمه فارسى این تفسیر در ۱۸ جلد بنام «هدایت قرآن»، توسط مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوى، انجام گرفته و منتشر گردیده است. چاپ اول آن در سال ۱۳۷۷ ش در ۳۰۰۰ نسخه عرضه شده است. نکته قابل توجه در ترجمه، توانمندى، متبحر و مشهور بودن مترجمان عالیقدر آن مى‌باشد، این مزیت، سبب خلق اثرى گرانقدر، شیوا و دقیق، شده است. مرحوم استاد احمد آرام، جلدهاى ۱- ۶- ۹- ۱۰- ۱۳- ۱۴- ۱۶- ۱۷ و ۱۸ را به عهده داشته‌اند. مرحوم استاد عبد المحمد آیتى جلدهاى ۲، ۳، ۴، ۷ (و جلد ۱۰ مشترک با احمد آرام) را به عهده داشته‌اند. دکتر پرویز اتابکى جلدهاى ۱۱- ۸- ۱۵ و ۱۲ را به عهده داشته‌اند و دکتر جعفر شعار جلد ۵ را ترجمه نموده‌اند. مسئولیت هماهنگ‌سازى و همسان نمودن ترجمه به آقاى حمید رضا آژیر، سپرده شده بود، و تمام ۱۸ جلد، در چارچوب مدون، بازخوانى شد، تا همسان و هماهنگ گردند. این ترجمه داراى مقدمه‌اى از ناشر بوده که شیوه کار و هماهنگى آن را توضیح داده است.

پیشگفتارى از استاد واعظ زاده، قبل از ترجمه تفسیر، ارائه شده، که در آن به سیرى اجمالى در تفسیر و انواع آن مى‌پردازد، سپس به تفسیر «من هدى القرآن» و مزیتهاى آن مى‌پردازد و مهمترین خصوصیات آن را، دورى از مباحث استطرادى، و بخش رهنمودهایى از آیات، (که برداشت کلى مصنف از آیات است) و همچنین روابط آیات و برداشتهاى خاص تدبرى و تحلیلى و عقلى مفسر از آیات مى‌داند. ترجمه آن توسط مترجمان توانا را از دیگر امتیازات، تفسیر برمى‌شمرد. متأسفانه این ترجمه فاقد فهرست مطالب مى‌باشد.

نسخه‌شناسى

تفسیر« من هدى القرآن» به تاریخ ۱/ ۴/ ۱۳۹۸ هجرى در کویت، تألیفش آغاز و حدود شش سال به طول انجامید. در سال ۱۴۰۵ ق در تهران چاپ و نشر گردید و این کار توسط ناشرین مختلف، انجام گرفت.

نسخه حاضر، چاپ اول این تفسیر از طرف دار محبّى الحسین( ع) مى‌باشد که در سال ۱۴۱۹ ق، مطابق با ۱۳۷۷ ش در ۱۸ جلد در بیروت منتشر شده است. فهرست مطالب بر اساس آیات و سور در آخر هر جلد موجود مى‌باشد.

منابع مقاله

۱- مقدمه تفسیر در ج ۱ و سایر مجلدات آن.

۲- المفسرون حیاتهم و منهجهم سید محمد على ایازى ص ۷۶۸.

۳- دانشنامه قرآن و قرآن پژوهى، به کوشش بهاء الدین خرمشاهى، ج ۱ ص ۷۶۶ و جلد دوم ص ۲۰۲۱

۴- طبقات مفسران شیعه دکتر عقیقى بخشایشى ج ۵ ص ۱۲۶.

۵- تفسیر و مفسران آیت الله معرفت ج ۲ ص ۵۰۰.

۶- دائرة المعارف تشیع جلد ۴ ص ۵۷۹

منبع

نرم افزار جامع التفاسیر، بخش کتابشناسی.

متن کتاب

من هدى القرآن